İdrar kaçırma boşaltım sisteminin bir problemidir. Boşaltım sistemi iki böbrekten, burada oluşan idrarı mesane denilen idrar kesesine ileten üreter adlı tüplerden oluşur.

Mesane ve idrar yolları anatomisi

Böbreklerin temel görevlerinden biri kanda biriken atık ürünlerin temizlenerek idrar halinde vücuttan uzaklaştırılmasıdır. Mesanede zamanla biriken idrar belirli bir miktara ulaştığında idrar hissi algılanır, boşaltma için uygun zaman ve yer bulunduğunda ise istemli olarak gevşetilen üretra denilen dış kanal yoluyla dışarıya atılır (şekil 1). 

Şekil 1.

Mesane ve üretranın fonksiyonları nelerdir?

İdrar tutma ve yapma işlevi merkezi sinir sistemi, mesane adalesi ve mesane çıkışındaki idrar tutma (sifinkter) mekanizması ile leğen kemiği içindeki adalelerin kontrolü altındadır. Mesane, içi idrar doldukça genişleyen balon şeklinde bir organdır. Mesanenin içine biriken idrarı belirli miktarda kaçırmadan depolama özelliği vardır. Mesane kapasitesi erişkin kadın ve erkekte farklılıklar göstermekle birlikte ortalama 350–400 ml kadardır. Her kişinin idrar yapma ihtiyacını hissetme miktarı da farklılık gösterir. Bu daha çok mesanenin idrar tutma konusundaki eğitimine bağlıdır. Mesane doldukça gerilir ama içindeki basınç artmadan idrar birikmeye devam eder. Buna mesanenin uyum özelliği denir. Biriken idrar mesanenin toplama kapasitesinin yaklaşık yarısına ulaştığında doluluk hissi (idrarın gelmesi) algılanır. Ancak bu doluluk hissini beynimizde bulunan merkezi sinir sistemi baskılar. Zamanla mesane içindeki idrar miktarı tam kapasiteye ulaştığında beyine artık idrarın boşaltılması (sıkışma) hissi gönderilir. Kişi uygun bir zaman ve yer buluncaya kadar beynimiz idrarı boşaltmamıza engel olur. Uygun ortam bulunduğunda beyinden gelen boşalt emri ile o ana kadar kapalı olan idrar çıkış direnci ve kaslar gevşer, mesane duvarındaki adaleler kasılarak mesanenin boşaltılması sağlanır.

Mesane ne sıklıkla boşaltılmalıdır?

Mesanenin idrarı tutma kapasitesi, uyumu ve içindeki idrar miktarı boşaltma sıklığını belirleyen faktörlerdir. Genel olarak mesane her 3–4 saatte 1 kez, günde ortalama 4-6 kez boşaltılmalıdır. Gece ise 1 kez idrara kalkmak normal kabul edilebilir. Günlük idrar miktarı toplam 1–1,5 litre kadar olup alınan sıvı miktarı ve terlememiz idrar hacmini belirleyen başlıca faktörlerdir. İdrarın renginin koyu ve açık sarı olması içilen sıvı miktarı ile ilişkilidir. Az su içilir ve az sulu gıda alınırsa, yine çok terleme varsa idrar daha koyu sarı ve kokulu çıkar. Öte yandan çok su içmek idrarı seyreltir ve rengini berraklaştırır.

İdrar kaçırmanın tipleri nelerdir?

Sıkışma kaçırması: Ani ve güçlü işeme hissi ile görülen ve tuvalete yetişemeden gerçekleşen istem dışı idrar kaçırmadır.

Stres kaçırması: Öksürme, hapşırma, eşya kaldırma, merdiven çıkma gibi hareketler ve egzersiz ile oluşan istemsiz kaçırma tipidir

Bilinçsiz kaçırma: Sıkışma ve stres olmaksızın kaçırma (kişi kaçırdığını ıslanınca fark eder).

Nokturnal enüresis: Geceleri uyku esnasında kaçırma, genellikle çocuklarda görülür ve alt ıslatma olarak bilinir.

Taşma kaçırması: Kapasitesi üzerinde dolan mesaneden su dolan bir bardağın taşması gibi tanımlanabilecek şekilde idrarın kaçışıdır.

Bu kaçırma tipleri erkek ve kadında çeşitli rahatsızlıklara bağlı olarak görülebilir.

En sık görülen kaçırma tipleri stres, sıkışma ve her iki tipin bir arada olduğu karışık tiptir.

İdrar kaçırmanın sıklığı ve önemi

İdrar kaçırma kişi için sorun oluşturmakta utanç ve özgüven kaybına yol açmaktadır. Kaçırma çok pahalı bir rahatsızlıktır ve yıllık ekonomik masrafı diğer birçok kronik hastalıklara yaklaşmaktadır. İdrar kaçıran olguda, toplumun bilincini yükselterek ve sağlık kesiminin dikkatini sağlayarak pek çok erken tanı ve etkin tedavi yolları bulma fırsatı vardır.

Yaşlılarda idrar kaçırma

15–65 yaş arası nüfusta erkekte % 1,5–5 kadında ise % 10–30 arasında idrar kaçırma sıklığı bildirilmiştir. İdrar tutamama hem evde yaşayan hem de bakımevlerinde kalan yaşlılarda daha sık olarak görülmektedir. 60 yaş üstü evde yaşayan kadınların üçte birinde kaçırma olduğu saptanmıştır. Bakım evinde yaşayan 60 yaş üstü kadınlarda ise bu oran çok daha yüksektir. Mesane kontrolü (sık çıkma, aciliyet, gece sık idrara çıkma ve kaçırma) problemi olan pek çok yaşlı bu durumu yaşlanmanın doğal bir nedeni kabul ederler ve sosyal hoşnutsuzluk nedeniyle tedavi arayışından vazgeçebilirler. İlerleyen yaşla beraber görülme sıklığı artmasına karşın, idrar kaçırma yaşlanmanın normal bir sonucu olarak düşünülmemelidir. Yani her yaşlı idrar kaçıracaktır diye bir durum söz konusu değildir.

Yaşam Kalitesi:

İdrar kaçırma sadece kişiye değil ailesine ve bakıcılarına da anlamlı psikososyal etkiler getirmektedir. İdrar tutamama kişinin özsaygısını yitirmesine, yaşamını çevresinden bağımsız olarak sürdürememesine yol açmaktadır. İdrar kaçırma sıklaştıkça günlük işler için bakıcıya olan gereksinim artmaktadır. Sonuç olarak ev dışı gezintiler, arkadaş ve aile ile olan ilişkiler ve cinsel ilişki kısıtlanmakta veya tamamen vazgeçilebilmektedir.

Azbildirim/Az tedavi:

İdrar kaçıran kişilerin yarısından azının sorunlarını sağlık çalışanları ile paylaştıkları saptanmıştır. Bunun nedenleri olarak kişilerin tedavi seçeneklerini bilmemeleri, sağlık çalışanlarının önerilerinden beklentilerinin az olması ve kaçırmayı önemsememeleri sorumlu tutulmuştur. Bu durum sıklıkla 85 yaş üzeri, eğitimsiz kişilerde ve özellikle erkeklerde görülmektedir.

İdrar kaçırma için bilinen risk faktörleri ve korunma:

İdrar tutamama için çalışmalarla belirlenmiş bazı risk faktörleri vardır (Tablo 1). Aydın ilimizde de idrar kaçırma yaygın olarak görülmektedir. İlimizdeki kadınların yaklaşık dörtte biri etkilenmekte, ilerleyen yaşla birlikte görülme oranı artmakta ve yaşam kalitesi üzerine olumsuz etkisi olmaktadır. İdrar kaçıran kadınlardaki tıbbı yardım alma isteği yüksek olmasına rağmen pek azı bunu gerçekleştirmektedir. Utanma, hastalığının çevresi tarafından duyulmaması isteği ve önceki tedavilerden fayda görememe gibi nedenlerle kişi içine ve evine kapanabilmekte, sosyal yaşamdan uzaklaşabilmektedir. Önlemler alınarak kişilerin tedavi olması ve modern tıpta artık çaresi olduğu bilinen idrar kaçırmanın tedavisinin yapılması gerekmektedir.

İdrar kaçırmaya neden olabilecek risk faktörleri

Geçici idrar kaçırmaya nedenleri

Toplumdaki yaşlıların üçte birinde idrar kaçırma geçici olarak ortaya çıkar. Bu nedenler ortadan kalkınca veya kontrol edilince kaçırma da kendiliğinden kaybolur. Bunlar;

• Aşırı idrar çıkarılması (kalp ve şeker hastalıkları, aşırı sıvı almak, çay ve kahve içmek)
• Hareket kısıtlılığı, yatalaklık
• Kronik kabızlık
• İlaçlar (bazı tansiyon ve depresyon ilaçları, grip için burun spreyleri, alkol)
• Menopoz sonrası haznede ve rahimde hormon azalmasına bağlı kuruluk ve iltihaplar
• İdrar yolu iltihapları
• Deliryum/bilinç bulanıklığı
• Mesane kası aşırı aktivitesi’dir.

Bu nedenlerin tedavi edilmemesi veya koruyucu önlemlerin alınmaması kaçırma sorununun kalıcı hale gelmesine neden olabilir.

Kalıcı idrar kaçırma nedenleri

• Kronik nörolojik hastalıklar (Parkinson, inme, felç, kronik depresyon vb.)
• Yaşlı kadınlarda idrar çıkışındaki sifinkterin güçsüzlüğü, üretranın gevşemesi
• Yaşlı erkeklerde idrar çıkışındaki kronik tıkanıklıklar (prostat büyümesi gibi)
• Her iki cinste ileri yaşlarda mesanenin kasılmasında yorgunluk ve güçsüzlük

Yaşlanmanın idrar kaçırmaya olan etkisi

• Zihinsel kapasite, hareketlilik, uzuvları kullanma, isteklendirme eksikliği
• Mesane ve alt idrar yolunun yaşlanma ile fonksiyonel değişimi
• Mesane kasılması bozukluğu, kapasite azalımı, işeme sonu bakiye idrar kalması
• İdrar yolu uzunluğu ve düz kas azalması, sfinkter direnci azalır
• Yaşlıda gece idrar üretimi nispeten fazladır

Tüm bunlar kaçırmaya neden olmaz, ama zemin hazırlar.

Mesane Sarkması (SİSTOSEL)

Kadınlarda idrar kaçırmaya eşlik edebilir. Bazen idrar yapmada zorluk, yanma ve tekrarlayan idrar yolu iltihapları ile kendini gösterebilir. Tek başına olduğu gibi, rahim ve makatta sarkma ile birlikte olabilir. Tedavisi ameliyat ile mümkündür.

İdrar kaçırmanın değerlendirilmesi ve tedavisi

İdrar kaçırmanın tanısı ve tedavisini ilgili hekimler yapar. Kaçırma şiddeti fazla ise ve yaşam kaliteniz etkileniyorsa bir sağlık merkezine başvurmanız gerekir. Hangi tedavinin size uygun olacağına sağlık ekibi ve hekiminiz karar verir. Tedavi seçenekleri cerrahi ve cerrahi dışı tedaviler olmak üzere başlıca ikiye ayrılabilir. Cerrahi tedaviye karar vermek bir dizi testler ve uygulamalar sonrasında Üroloji uzmanınca önerilecek bir seçenektir.

Kadında İdrar kaçırmanın subüretral askı (TVT) ameliyatı ile tedavisi

İdrar kaçırmanın subüretral askı (TOT) ameliyatı ile tedavisi

Cerrahi Dışı Tedaviler

Yaşam tarzı ve davranış değişikliği ve Davranış tedavileri:

 Ürolog ve yardımcı sağlık personelinin hastalardaki mevcut kaçırmanın denetlenmesinin sağlaması ve hastanın teşvik edilmesi için önemlidir. Hemen her hastada uygulanabilir.

Bu tedavi sıvı alımına yönelik kısıtlamalar, çay, kahve, kolalı ve gazlı içecekler gibi mesaneyi tahriş edici gıdaların azaltılması, bitki çaylarının tercih edilmesi gibi önlemler ile düzenli ve kontrollü olarak işemenin sağlanmasını amaçlar. Fizyoterapi, pelvik taban egzersizleri ve mesane eğitimi de bu önlemler sonrasında öncelikli tedavi olarak ya da ilaç veya cerrahi tedaviye yardımcı olarak kullanılabilir. Özellikle stres ile oluşan kaçırmada şişman hastaların kilo vermesi de önerilmektedir. Bu basit önlemler ile sonuç alınamaz ise ilaç tedavileri veya cerrahi tedavi seçenekleri gündeme gelebilir. İlaçlar mesanenizi daha da gevşetmek ve böylece daha fazla idrar depolamanızı sağlamak amacıyla kullanılabilir.

Mesane Eğitimi nedir ?

İdrar yapma işlevi, idrar kesesi (mesane) nin kasılması ile mümkündür. Mesane kasılması ise beynimizin kontrolü altındadır. Bazı insanlarda beynin mesaneyi kontrol etme fonksiyonu azalmış veya kaybolmuş olabilir. Çok sık görülmese bile bu kontrolün azalması ile sık idrar çıkma, acil idrar yapma hissi (sıkışma) ve idrar kaçırma ortaya çıkabilir.

Mesane eğitimi programının amacı beynimizin mesane üzerindeki kontrol etme gücünü tekrar kazanmaktır. Aşağıdaki programı uyguladığınızda sık çıkma, sıkışma ve tuvalete yetişemeden kaçırma gibi yakınmalarınız kontrol altına alınacaktır. Bu tedavinin en önemli noktası sizin uygulamanıza bağımlı olmasıdır. Bu program basit olmasına karşın, uygulamanız zaman alacaktır ve bu programın sonuçları hakkında bir fikir yürütmeniz için kendinize en az 6–8 hafta süre vermeniz gerekmektedir.

1. Sıvı Kısıtlaması.

Günlük sıvı alımınız toplam 4–6 bardağı geçmemelidir. (Su, meyve suları, çay, kahve dâhil)

2. Yatmadan 2 saat öncesinden itibaren sıvı alınmamalıdır.
3. Zamanlı işeme ve ikili işeme

Mesanenizi düzenli aralıklarla boşaltmayı planlayın. Programa her 2 saatte bir tuvalete giderek başlayın. Başarılı ise idrar yapma aralıklarını zaman içersinde 3 ve 4 saate çıkarın. İdrar bittikten sonra, birkaç dakika tuvalette bekleyin ve tam boşaldığını hissedinceye kadar tekrar yapmayı deneyin (ikili işeme).

4. İşemenin istemli olarak engellenmesi

Zamanlı idrar yapmaya alıştıktan sonra acil idrar hissi veya sıkışma ile kaçırma oluşacağını hissedinceye kadar işemeyi engellemeye çalışın.

5. Pelvik egzersizler (Kegel egzersizleri)

Mesanemizi taşıyan ve bir hamak gibi destekleyen pelvik taban adalelerinin çalıştırılmasına dayanır. Burada vajen (hazne) ve anüs (makat) adeleleri mevcuttur. Bu adalelerimizi kendi isteğimiz ile kasabilir veya gevşetebiliriz. Eğer kadın idrar yaparken idrarını durdurabiliyorsa kasların gücü iyi demektir. Pelvik taban adalelerinin yeri böylece belirlendikten sonra egzersizlere başlanır. Kegel egzersizi haznenin ve makadin tutabildiğimiz kadar sıkılması ve yorulduktan sonra gevşetilmesi işlemidir. Bu egzersizler giderek sıklığı artırılarak, günde 10 saate ve her saatte10 keze kadar artırılarak yapılmalıdır. Bu kasılma hareketleri dışarıdan fark edilmeyeceği için her pozisyonda ve koşulda, otururken, ayaktayken, yatarken uygulanabilmektedir. Özellikle öksürme, gülme, hareket gibi stres ile oluşan kaçırmalarda faydalı olmaktadır.

Not: İdrar kaçırmanın sıklığı ve miktarı fazla ise kişi bu egzersizlerden fayda görmeyecektir. Bu durumda ileri tedavi seçenekleri için bir Üroloji hekimine başvurmanız gerekebilir. 

Kaynaklar

1. Kocak I, Okyay P, Dundar M,Erol H, Beser E. Female urinary incontinence in the west of Turkey: prevalence, risk factors and impact on quality of life.Eur Urol 2005; 48: 634–41.
2. Ouslander J, Kane R, Abrass I. Urinary incontinence in elderly nursing home patients. JAMA 1982; 248: 1194-8.
3. Diokno AC, Brock BM, Brown HB, Herzog AR. Prevalence of urinary incontinence and other urological symptoms in the non-institutionalized elderly. J Urol 1986; 136: 1022–5.
4. Burgio KL, Matthews KA, Engel BT. Prevalence, incidence and correlates of urinary incontinence in healthy, middle-aged women. J Urol 1991; 146: 1255–9.
5. Kegel AH. Physiologic therapy for urinary stress incontinence. JAMA 1951: 146: 915.
6. NIH Consensus Conference. Urinary incontinence in adults. JAMA 1989; 261: 2685-90.
7. Yalçın Ö, Kızılkaya N: Üriner İnkontinans El Kitapçığı (II) Pelvik Taban Egzersizleri, Mayıs 1997.